„Z” jak Zamość<h4><img src="https://archiwum.nastepnyprzystanek.pl/wp-content/uploads/2021/01/Kalendarz-ikona.png" style="width: 30px"> sierpień 2020</h4>

„Z” jak Zamość

sierpień 2020

Perła renesansu i perła zarówno wśród polskich, jak i światowych obiektów namaszczonych przez UNESCO, która w 1992 roku doceniła Zamość jako całość, przyznając „dyplom” historycznie zachowanemu obszarowi Starego Miasta, a nie poszczególnym zabytkom nań się składającym. Tych zaś według narodowego rejestru jest w Zamościu aż 125. A zanim w ostatniej dekadzie ubiegłego stulecia polska perła renesansu błysnęła w katalogu UNESCO, za głębokiej komuny gruchnęła wieść, jakoby Stany Zjednoczone były zainteresowane zakupem zamojskiego Starego Miasta, by – po wycieczce za Wielką Wodę – złożyć je z powrotem do kupy, niczym budowlę z klocków LEGO. Czyżby kapitalistyczny Zachód nie był w stanie zaprojektować własnego miasta idealnego? Przecież urbanistyczno-społeczne dyskusje w tym zakresie toczą się nie od dziś, a zamojska propozycja ma już 440 lat…

Tu na razie jest ściernisko, ale będzie… Zamość

Dawno, dawno temu, w Rzeczpospolitej Obojga Narodów żył sobie pewien jegomość, który wielu doczekał się tytułów. Niechaj dwa tylko – hetman i kanclerz wielki koronny – nadmienię, aby nadmiernie opowieści nie wydłużać. Był rok 1580 po Chrystusie, gdy Jan Zamoyski – tak bowiem zwał się ów zacny mąż – natchnieniem niezwykłym powodowany, postanowił wznieść potężne miasto w szczerym zupełnie polu. I choć baśniowy ton całej tej opowieści usiłował nadać narrator, nie mija się ona wcale z prawdą.

10 kwietnia 1580 roku – we wspomnienie rodowego patrona, świętego Tomasza, Jan Zamoyski wydał akt lokacji Zamościa, który – wedle zamysłów ojca-założyciela – pomieścić miał około trzech tysięcy mieszkańców. Na straży idealistycznych założeń stanął wówczas wenecki architekt Bernardo Morando, który w swym fachu na ziemiach polskich wprawiał się wcześniej przy rozbudowie Zamku Królewskiego w Warszawie. Od włoskiej linijki powstawać zaczął pałac Jaśnie Państwa, Akademia Zamojska, Katedra Zamojska, ikoniczny ratusz, fortyfikacje miejskie czy wzorcowe kamienice, których kunszt architektoniczny zobowiązani byli powielać osiedlający się w mieście… katolicy.

Ideał Zamościa został bowiem przez Zamoyskiego jasno zdefiniowany, a jednym z kryteriów miała być właśnie jednolitość wyznaniowa. Jakżeż nie współgrało to jednak z dalszymi punktami listy życzeń, wśród których na czołowych pozycjach widniało wypisane wielkimi literami w umyśle Zamoyskiego Boba Budowniczego: centrum handlu i rzemiosła. Szybciutko przemodelowano więc kryteria osiedleńcze, otwierając szeroko bramy nowo powstającego miasta dla sprawnych ekonomicznie nacji. W ten sposób do Zamościa zawitali Ormianie, Żydzi oraz uznawani wówczas za doskonałych rzemieślników Grecy. W efekcie, w kulminacyjnym punkcie zamojskiej wielokulturowości, miasto przypominało małą Unię Europejską, gromadząc w zgodzie nawet do czternastu różnych narodowości.

Pozostaje jeszcze pytanie, czy to możliwe, żeby miasto idealne stało się rzeczywistością, polegając jedynie na wizji założycielskiej? Wydaje się to absolutnie nierealne i zdawał sobie z tego sprawę ojciec założyciel, organizując swe dobra w ordynację, która na szczeblu państwowym zatwierdzona została dziewięć lat po lokacji miasta (czyli wówczas pola ziemi). Zasady dziedziczenia, przekazujące zamoyskie dobra najstarszemu męskiemu spadkobiercy, zakazywały podziałów i sprzedaży majątku, aby uniknąć powtórki z rozbicia dzielnicowego. Ordynatem nie mógł jednak zostać byle kto – genealogiczny pretendent do tego stanowiska musiał wykazać się odpowiednim wykształceniem i umiejętnościami wojskowymi, a ponieważ za samo dobre urodzenie, należało się już delikwentowi odcinanie kuponów od rodowych włości, także młodsi bracia nie mieli powodów do nadmiernych dąsów. Administracyjna, ustrojowa i sądownicza niezależność to zaś wystarczający powód, aby klasyczna sodówka upomniała się o łepetynę ordynatów. Trzeci z nich zwykł buńczucznie mawiać: „król sobie pan w Warszawie, a ja sobie pan w Zamościu”, przyklejając sobie tym samym przydomek Sobiepan.

Pomimo wojen, rozbiorów i kryzysów gospodarczych ta unikatowa w skali kraju jednostka terytorialna funkcjonowała nieprzerwanie przez 355 lat – do końca II wojny światowej, kiedy to władza ludowa odebrała rodowy majątek. Aresztowany wówczas ostatni – szesnasty ordynat Jan Tomasz Zamoyski wyszedł na wolność dopiero na mocy amnestii pod koniec 1956 roku.

Pierwsze renesansowe buldożery wjechały właśnie tutaj – na teren Pałacu Zamoyskich, którego budowa rozpoczęła się jeszcze w roku poprzedzającym lokację miasta. Jak trafnie podsumował obecny stan faktyczny jeden z zamojskich przewodników, pałac „dziś nie wygląda, jak pałac, bo od ponad dwustu lat nie jest pałacem”. Cóż, upaństwowiony w czasach Księstwa Warszawskiego budynek w swojej historii wystąpił w roli koszar, szpitala wojskowego czy – całkiem już współcześnie – siedziby sądów.

Obecnie, uświetniony obecnością upomnikowionego pierwszego mieszkańca (notabene, jego status społeczny stanowi jakże ironiczny kontrast wobec lokatorów mieszkań socjalnych, które również znalazły tu swoje miejsce na przestrzeni lat) gości uczniów I Liceum Ogólnokształcącego imienia – nomen omen – Jana Zamoyskiego na czas remontu ich dotychczasowej siedziby…

…Akademii Zamojskiej, której poszczęściło się w unijnym totolotku remontowym. Ufundowana przez Jana Zamoyskiego alma mater załapała się na ostatnie miejsce podium starszeństwa uczelni wyższych na ziemiach polskich (po krakowskiej i wileńskiej). W kategorii uczelni prywatnych otworzyła zaś polski rozdział.
Nieopodal pałacu-niepałacu mieści się Park Miejski, którego parkowatości nikt chyba kwestionował już nie będzie, tym bardziej, że załapał się on do unescowego obszaru chronionego.
Z parku zaś niedaleko do sakralnego centrum miasta. Wzniesiona jako kolegiata, obecnie ciesząca się statusem katedralnym świątynia pod wezwaniem Zmartwychwstania Pańskiego i jego świadka – świętego Tomasza Apostoła uznawana jest za największe dzieło Moranda.
Bez względu na estetyczne wysiłki Włocha i jego współpracowników, katedralne show skradła jednak Matka Boska Opieki, której ukoronowany nie tak dawno obraz znajduje się w kaplicy położonej po lewej stronie ołtarza. Namalowany w XVIII wieku wizerunek powstał niejako podczas samozwańczych zajęć resocjalizacyjnych pewnego więźnia skazanego niesłusznie na odsiadkę w wartowni straży garnizonowej – odwachu. Niewinność skazańca potwierdziła sama Bogurodzica, oswobadzając go z kajdan, gdy ten namalował jej podobiznę na drzwiach wartowni, by modlić się do niej w intencji uwolnienia. Wartownicy zmuszeni byli nie tylko wypuścić więźnia, ale i zainteresować się wypełnieniem pustej futryny, bowiem uświęcone maryjną podobizną odrzwia wycięto i – po pełnym łask wystawieniu przed budynkiem więziennym – umieszczono w ówczesnej Kolegiacie. Kult obrazu Matki Bożej, która za sprawą więziennego epizodu zyskała przydomek Odwachowska, począł zaś rozprzestrzeniać się na tereny odległe od Zamościa.
Oddajmy jednak Zamoyskim to, co zamoyskie, bowiem i oni w wybudowanej z ich woli w ich prywatnym mieście Katedrze chcieliby mieć coś do powiedzenia. A mają całkiem sporo, przede wszystkim w Kaplicy Ordynackiej…
…a także w katedralnych kryptach, gdzie spoczywają wszyscy ordynaci, większość ich żon, profesorowie Akademii Zamojskiej czy biskupi z rodu Zamoyskich.
Mające formę raczej trumiennego garażu, aniżeli przestrzennych katakumb, katedralne podziemia są ewenementem na skalę europejską, stanowiąc miejsce wiecznego odpoczynku wszystkich właścicieli tych terenów – od pierwszego aż do ostatniego – szesnastego ordynata, który zmarł w 2002 roku w wieku dziewięćdziesięciu lat.

„Skromny” zamoyski akcent znajduje się także na liczącej 47 metrów wysokości przykatedralnej wieży. Ma na imię Jan i jest jednym z największych dzwonów w Polsce.

Jan ma naprawdę ładny widok na swoje rodzinne miasto i chętnie zaprasza gości na położony na wysokości 22 metrów taras widokowy.
Ze swej wysokości dostrzega chociażby fasadę kościoła franciszkańskiego, który przez wielu odwiedzających Zamość uznawany jest za osławioną Katedrę i faktycznie – oba budynki są jak dwie krople wody (święconej?). Podobnie jak Akademii Zamojskiej – katedralnemu klonowi przywracana jest dziś dawna świetność, a jest tu co przywracać – gdy powstawał w XVII wieku, stanowił największy kościół barokowy w Polsce, lecz w wyniku zaborczych zawirowań i ponad dwustuletniego zeświecczenia, wysokość świątyni obniżono – niczym stawkę ubezpieczenia samochodu w popularnej reklamie – nawet o połowę. Rozebrano też przy tym zabudowania klasztorne oraz dzwonnicę, których jednak nawet trwający obecnie remont nie ma w planach odtworzyć.

Z Katedrą Zamojską trudno natomiast pomylić renesansową synagogę – jedyną na ziemiach polskich należącą niegdyś do Żydów sefardyjskich, z którymi interesy robił we Lwowie sam Jan Zamoyski. Poszukując zamojskiego narybku handlowego, hetman zaoferował swym partnerom osiedlenie na warunkach rodem ze Specjalnych Stref Ekonomicznych. Stereotyp spieszy z podpowiedzią, że oferta utrzymania zobowiązań podatkowych wyłącznie na rzecz miasta – a zatem zwolnienie z płacenia należności królowi – była magnesem na Żydów.

Od 2005 roku budynkiem opiekuje się Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego, interweniująca wszędzie tam, gdzie brak dziś gmin żydowskich. Społeczność zamojskich Żydów została bowiem poddana niemieckiej eksterminacji, a wcześniej – w obawie przed swastyką – wielu z nich zdecydowało się na ucieczkę na wschód z Armią Czerwoną, gdy ta wycofywała się z Zamościa po korekcie wojennych stref wpływów. Powracający po wojnie do Zamościa Żydzi traktowani zaś byli jako repatrianci, dlatego skierowano ich przede wszystkim na Ziemie Odzyskane. A mało kto jest pewnie świadom, że to właśnie w Zamościu urodziła się Róża Luksemburg czy Icchok Perec.
Wyjątkowo barwną pamiątką po ormiańskim z kolei epizodzie w Zamościu są zaś zdobiące północną pierzeję Rynku Wielkiego barwne Kamienice Ormiańskie. Kolejny dowód bytność Ormian u Zamoyskiego – kościół ormiański – został niestety rozebrany po opuszczeniu miasta przez bogatych mieszczan.

Usytuowany na tyglu kulturowym szwadron zabytków z potężnym bagażem historycznym – wychodzi na to, że w Zamościu strach iść nawet do apteki i to dosłownie.

Położona we wschodniej pierzei Rynku Wielkiego Apteka Rektorska założona przez rektora Akademii Zamojskiej w 1609 roku, jako najstarsza w Polsce.
Choć funkcjonuje do dziś, powszechne w sieci informacje o udostępnianej na życzenie odwiedzających izbie pamięci są nieprawdziwe, o czym pouczyła nas znudzona farmaceutka działającego tu obecnie oddziału popularnej sieci aptekarskiej. Pomimo „sprzedania się” słynnej apteki zachował się jednak jej charakterystyczny, nietypowy współcześnie wystrój.

Miasto portowe Zamość

Jest i on – symbol miasta, szesnastowieczny manierystyczno-barokowy ratusz, po którego wachlarzowych schodach musi przejść każdy, kto swoją wizytę w Zamościu chce uważać za ważną. Zgodnie z przeznaczeniem, reprezentacyjny budynek stanowi dziś siedzibę władz miasta, na których czele przez czternaście lat (z dziesięcioletnią przerwą) stał historyk z wykształcenia i filmowiec z zamiłowania, Marcin Zamoyski. Zbieżność nazwisk jest tu nieprzypadkowa – to syn ostatniego, szesnastego ordynata. Jakoby na przekór wywłaszczeniu swego ojca, Marcin Zamoyski w swojej karierze politycznej do prezydenta Zamościa dołożył jeszcze przewodniczącego rady miasta i wojewodę dawnego województwa zamojskiego. Jak skwitował to cytowany już tutaj przewodnik zamojski: „jakby była ordynacja, to byłby siedemnastym ordynatem, ale nim nie jest”. Cóż, miejmy nadzieję, że wobec tej żelaznej logiki, wieloletnia „posługa” samorządowa okazała się wystarczającą rekompensatą.

Z ratuszowej wieży w sezonie wakacyjnym w południe grany jest hejnał z tym tylko zastrzeżeniem, że Zamość z dawien dawna nie uznaje zachodu jako kierunku geograficznego. Jest wiele hipotez usprawiedliwiających podważenie znanej ludzkości od wieków koncepcji czterech stron świata i to zupełnie przypadkiem w kontekście tej strony, po której, z zamojskiej perspektywy, znajduje się Kraków. Jedna z nich jako wytłumaczeniem, posługuje się trzema miejskimi bramami, w stronę których miałby być grany hejnał. Jak na złość, żadna z nich nie została przed laty wybudowana na zachód od ratusza. Inna z wersji nawiązuje do uczelnianej konkurencji ośrodków naukowych w Zamościu i Krakowie lub po prostu wypomina królewskość Krakowa. Najbardziej realna wydaje się wśród tych domysłów być jednak dbałość o długi i spokojny sen jaśnie państwa, których pałac znajdował się właśnie na zachód od ratuszowej wieży.
Z okazji obchodów 440-lecia lokacji Zamościa, dwa zwaśnione hejnałowo miasta zdobyły się na pojednawcze gesty. Krakowski hejnalista, po skończonej czterostronnej robocie wywiesił w kierunku zamoyskich włości flagę Zamościa. Trębacz z zamojskiej wieży ratuszowej przemógł się natomiast i ten jeden jedyny raz odwrócił się w stronę Krakowa.

Na potrzeby turystyczne w podziemiach ratusza ósmy już sezon udostępniana jest trasa dla zwiedzających. Wcześniej zaś – podczas prac archeologicznych – odkryto tu kolejny ewenement na skalę europejską, tym razem doceniony przede wszystkim przez środowisko wodociągowo-kanalizacyjne. Oto przed Państwem fragment zlewni wód z początku XVII wieku objawiający się kanałem i cysterną.

Za sprawą wymownej tabliczki, kanał ciężko pomylić z innymi podziemnymi eksponatami.

Kolejnym – mniej już wprawdzie spektakularnym, ale wciąż w tematyce wodnej pozostającym zabytkiem jest głęboka na około dziesięć metrów studia zapewniająca ujęcie wody dla więzienia funkcjonującego tu od 1825 roku.

Obecnie woda gości w niej niezwykle rzadko – dosłownie kilka razy w roku. Zjawisko to współwystępuje z pojawieniem się wody w parkowym stawie, choć nie jest on w żaden sposób z podziemnym ujęciem połączony. Czy oznacza to, że dawni więźniowie wodopojowego zaszczytu dostępowali wyłącznie, gdy w studni pojawiła się woda? Na pewno nie była to ich jedyna bolączka, o czym przekonała nas scenka rodzajowa imitująca dawną więzienną celę.

„Ołowiana kula u mej nogi” – mogli nucić z żalem przebywający tu skazańcy, a najsławniejszych z nich – Walerian Łukasiński – za wszczęcie buntu dorobił się nawet armaty.

Poza epizodem kanalizacyjno-więziennym oraz trochę na siłę zapełniającą puste korytarze ogólnopolską galerią ratuszy, podziemna ekspozycja uświadomiła nas też o związkach Zamościa z… morzem. Urbanistyczne dziecko Zamoyskich objęło patronatem trzy jednostki morskie: drobnicowiec MS Zamość, który zatonął u wybrzeży Holandii w 1979 roku, masowiec MS Ziemia Zamojska, po niemal trzydziestoletniej służbie w barwach narodowych przechrzczony na banderę Liberii oraz pływający w barwach Bahamów masowiec MS Roztocze zwodowany całkiem niedawno, bowiem w 2008 roku.

Mogliśmy tu obejrzeć chociażby pozostałości butelki szampana, którą ochrzczono Ziemię Zamojską…
…czy fantazję z liny okrętowej pochodzącą ze zbiorów matki chrzestnej statku.
Morski epizod Zamościa upamiętnia także kotwica statku MS Ziemia Zamojska wzbudzająca zdziwienie przechodniów na Rynku Solnym.

Ile jest wart wystrzał z armaty?

Wielokulturowość, religie i architektura cywilna na bok! Zamość to też przecież potężna twierdza, do której budowy użyto aż dziewięciu milionów cegieł oraz 140 metrów sześciennych kamieni! Nakład ten okazał się opłacalny – fortyfikacja nie została nigdy zdobyta szturmem przez obce wojska. Zamojskie siedem bastionów na pierwszą próbę wystawił Chmielnicki. Wówczas przeciągłe oblężenie skończyło się niezbyt korzystną dla strony polskiej ugodą finansową, jednak fakt faktem – twierdzą się sprawdziła. Kilka lat później, w czasie potopu szwedzkiego swoich sił osobiście spróbował tu Karol Gustaw, odbijając się jednak od zamojskich murów, przez co te urosły w narodowej świadomości dwukrotnie wyżej niż faktycznie wynosiła ich wysokość.

Zamojska twierdza-nie-do-zdobycia została zdobyta szturmem tylko raz. Chwileczkę! Przecież przed chwilą wyraźnie napisałem: „fortyfikacja nie została nigdy zdobyta szturmem przez obce wojska”. I tu należy się gwiazdka wyjaśniająca. W 1809 roku o Zamość upomniały się bowiem wojska Księstwa Warszawskiego. Wtedy – pod zaborem austriackim, w oczekiwaniu na polską armię – atakującym pomagały nawet mury.

Cztery lata później zamojska fortyfikacja broniła się niemal dziesięć miesięcy przed rosyjskim oblężeniem po porażce Napoleona. Wówczas, aby zachować pozory funkcjonowania miasta-twierdzy uruchomiono wewnątrz murów młyn, garbarnię, gorzelnię, browar, fabrykę mydła czy warsztat garncarski. Na wypłaty żołdu walczącym żołnierzom przetopiono zaś ozdobny żyrandol, srebrne lichtarze skonfiskowane z Kolegiaty czy miedziane austriackie monety, a wszystko po to, aby mennicy nie zabrakło surowca. Ostatnim poważnym i jakże chwalebnym epizodem w historii zamojskich obron było przedłużenie powstania listopadowego o półtora miesiąca po kapitulacji Warszawy. Cóż jednak z tego…

Zanim jednak epicka klęska narowodowowyzwoleńczego zrywu miała miejsce, w 1821 roku władze Królestwa Polskiego odkupiły Zamość, a państwową odtąd twierdzę poddano modernizacji. To właśnie w tym okresie zasiano ziarno niepewności w trójbramny lwowsko-lubelsko-szczebrzeski układ twierdzy, wznosząc swoiste duble bramy lwowskiej i lubelskiej, które – jak nietrudno się domyślić, wywołują na twarzach przyjezdnych podobną konsternację, co podziemna ekspozycja morska w ratuszu.

Zarówno nowa…
…jak i Stara Brama Lubelska całkiem nieźle wkomponowują się w miejski krajobraz.
Stara Brama Lwowska już tak natomiast nie zachwyca…
…tym bardziej, jeśli zajść ją od tyłu.

Podczas unowocześniania i tak już idącej z duchem czasu twierdzy wzniesiono też południową działobitnię połączoną z resztą fortyfikacji groblą. W następnym wieku konstrukcja ta „przydała się” hitlerowcom jako miejsce kaźni. Zamordowano tu około ośmiu tysięcy mieszkańców Zamościa i okolic. Tutejsze tereny wciąż pamiętają też wysiedlenia ludności niepasującej do nazistowskiego modelu. Tragedia ta dotknęła aż 110 tysięcy Polaków, w tym 30 tysięcy Dzieci Zamojszczyzny.

O tych tragicznych wydarzeniach przypomina dziś pomnik z 1962 roku poświęcony Dzieciom Zamojszczyzny.

Miejska zabudowa, przynależąca do Generalnej Guberni pod nazwą Himmlerstadt, uchroniła się zaś przed nalotami, których wybuchowe zrzuty spadły w odległości pół kilometra od murów miejskich. Cóż, najwidoczniej Niemcy także docenili uroki Zamościa, ale niestety wyłącznie na swoich brutalnych zasadach.

Od 1947 roku zamojska rotunda stanowi miejsce pamięci w hołdzie ofiar hitlerowców.
Obecnie w Muzeum Martyrologii „Rotunda” przeprowadzana jest rewitalizacja, która jednak nie ogranicza wstępu na groblowy cmentarz.
Od południa miasto osłaniała też Wielka Zalewa – zbiornik, który niegdyś sięgał aż do murów miejskich, a dziś jego okrojone terytorialnie pozostałości służą mieszkańcom do celów wypoczynkowych, a wszystko to dosłownie kilka kroków od hitlerowskiego miejsca straceń.
Wracając z niedzielnego smażingu nie sposób więc nie zauważyć schowanych między drzewami mogił. Dystans, jaki dzieli je od „plażowego” deptaku, jest tak niewielki, że opuszczający plażowe pole bitwy ratownik na naszych oczach ulżył swojemu pęcherzowi tuż obok uświęconego krwią zbocza.

Najwyższy stopień dogłębnego twierdzowego wtajemniczenia oferuje trasa turystyczna w bastionie VII. Z uwagi jednak na minimalizm ekspozycyjny, kluczową rolę w przyciąganiu uwagi odwiedzających odgrywa tu osoba przewodnika.

W punkcie informacji turystycznej straszyli nas, że wewnątrz fortyfikacji gotowiśmy przemarznąć, wchodząc tam w stroju odpowiednim na panujący akurat w Zamościu sierpniowy skwar. O dziwo, w czasie blisko godzinnego spaceru wcale jednak nie zamarzliśmy, a jedynie zyskaliśmy możliwość uspokojenia upałowej zadyszki napędzonej tym bardziej, że do punktu startowego u wejścia do kurtynowego korytarza dotarliśmy w ostatniej chwilo po brawurowym biegu przez zamojskie Stare Miasto wprost z restauracji „Piwnice Ormiańskie”, która w ciągu półtorej godziny nie była w stanie zrealizować naszego zamówienia.
Całą historyczną wycieczkę „pachnieliśmy” więc orientalnym kebabem zapakowanym w styropianowe pudełko. Choć fortyfikacje nie przywitały nas zimnem, to jednak bastionowy przodownik nie mylił się, kwitując ni to zgryźliwie, ni to życzliwie: „tu jest chłodno, to żywność ostygnie”. Faktycznie, spóźniony obiad pochłonięty na chybcika na desce rozdzielczej naszej czerwonej strzały był chłodniejszy nawet od nagrzanego powietrza wypełniającego samochód.
Podczas, gdy w bastionie wykładana jest historia polskiego oręża, a także stopniowo obniża się temperatura ormiańskiego jedzenia na wynos zakupionego przez pewną parę podróżników, na powierzchni ziemi, w nadszańcu toczy się zakupowa rzeczywistość dyktowana przez mieszczącą się tu galerię handlową.
Znalazło się tutaj wprawdzie miejsce dla ekspozycji historycznej.
Między armatami dość nachalnie panoszy się jednak „tani Armani”.
Na trawiastym klepisku wewnątrz murów handel przeplata się zaś z luźnym wyobrażeniem na temat historii tych terenów. Który malec nie chciałby bowiem postrzelać z łuku albo lepiej – z armaty. Wystrzał z armaty dużej wart jest aż sto złotych, średni szok hukowy klientom pobliskich sklepów zafundować można już za połowę tej ceny, a mały za „jedyne” czterdzieści złotych. Któż by nie chciał puścić z dymem kilku banknotów?
Historyczno-handlowa symbioza sprawiła, że nawet bilety na zwiedzanie bastionu kupuje się w sklepiku, który zawiesił się w rozwoju gdzieś ponad stadium kiosku, ale wciąż poniżej osiedlowego spożywczaka.
Oprócz gazety i kajzerki w kioskożabce można też wykupić wstęp na „taras widokowy” nadszańca.
Choć dzwon Jan ma z przykatedralnej wieży dużo lepsze widoki, tu też nie ma na co narzekać.

W Muzeum Fortyfikacji i Broni Arsenał, oprócz zwiedzania klasycznej ekspozycji, można zaś sprawdzić swych sił na – Panowie słuchajcie uważnie – symulatorze działa czołgu T-34.

O pirogu, który nie jest pierogiem

Jeśli nie jesteś, Miły Czytelniku, fanem historii wojennych, to może miejsce w pobliżu Twego serca zajmuje… kasza gryczana? Tę je się tu na okrągło, między innymi, pakując ją do gołąbków, pierogów czy pirogów. Biłgorajskie (lub też po prostu roztoczańskie pierogi bez „e” występują tu w dwóch odmianach, lecz żadna z nich nie ma zbyt wiele wspólnego z tradycyjnymi pierogami, chociaż jedna z nich podawana jest nawet w cieście. Ani to jednak to samo ciasto co w przypadku pospolitych pierogów, ani też kształt. Gotowy piróg z daleka i przez zabrudzone okulary przypomina bowiem brytfankę najprawdziwszego pasztetu, z tą tylko różnicą, że składa się nań masa gryczano-ziemniaczano-twarogowo-jajeczna. Często farsz ten okala skromna obwódka z ciasta, jednak zdarza się też, że piróg paraduje na golasa (i tak właśnie określa się zwyczajowo uboższą wersję tego dania).

Nasz piróg okazał się dość wstydliwy, ale za to bardzo smaczny. Przysmak ten podawany bywa ze zsiadłym mlekiem, do którego jednak żadna siła mnie nie przekona.
Do błyskawicznego wypełnienia żołądka wykorzystuje się tu też same ziemniaki – serwowany często ze skwarkami tarciuch roztoczański można śmiało porównać do babki ziemniaczanej.
Z naszej prawie wegetariańskiej (ach, te kilka skwarek) uczty u Zamoyskiego najlepiej wspominamy jednak wyśmienite cebularze z masełkiem – niby banalne, a jednak, dzięki temu, że o lata świetlne wyprzedzające cebularzopodobne wytwory z marketów czy szkolnych sklepików – naprawdę godne polecenia.

Na zamojskiej mapie kulinarnej nie sposób nie wspomnieć o mniejszościach narodowych, które przez wieki zasiedlały miasto, kształtując jego kulturę. W imieniu Ormian przemawia tu przede wszystkim restauracja „Piwnice Ormiańskie”, która – choć wzięła nas na ponad godzinne głodowe przetrzymanie, ostatecznie nie dała nam umrzeć z głodu.

Nim spóźniony obiad uwięziony został w styropianie, zdążyliśmy wykonać niezbędne obowiązki dokumentacyjne – całe szczęście, bowiem wygląd naszego posiłku po męczarniach w zamojskiej twierdzy był doprawdy nieapetyczny. Na naszym stoliku na dosłownie kilkanaście sekund uświęconych dźwiękiem migawki aparatu zagościł więc ormiański kebab (będący raczej czymś w rodzaju kofty) zawinięty w lawasz (dla przyjaciół: prawie-tortillę)…
…oraz lamandzio – ormiańska pizza prostsza nawet od margherity – przyozdobiona symbolicznie wyłącznie kawałkami mielonego mięsa.
Płacąc za spóźnione zamówienie zdążyliśmy też w biegu wypić zaskakującą zupę pokrzywową, posyłającą sympatyczne mrugnięcie lokalnej tradycji oraz dużo popularniejszej szczawiowej. Cóż, znalezienie przenośnego opakowania na płyny w historycznych piwnicach ormiańskich okazało się niewykonalne.

Mało oryginalnym przysmakiem „od Zamoyskiego” jest słodka odmiana od kaszowo-kebabowych specjałów – zamojska krówka. A krówków w Polsce jak mrówków do tego stopnia, że zamieszkały tu dwie osobniczki tego gatunku. Pierwszy – dostępny na większości pamiątkarskich stoisk przysmak – „z Zamościa” jest jedynie z nazwy, bowiem powstaje w Opolu Lubelskim, które – choć bardziej lubelskie niż opolskie – od zamoyskich włości dzielą jakieś dwie godziny drogi.

Bardziej lokalną i hodowaną na zdecydowanie mniejszą skalę krówkę oraz inne słodkości spotkać można w Zamojskiej Manufakturze Słodyczy „Tęcza”. Choć wzbudzające dziecięce pożądanie cukierki przyjmują tu najróżniejsze barwy tytułowej tęczy, wytwórcy dumnie chwalą się wykorzystywaniem wyłącznie naturalnych barwników.
Na mniej lub bardziej z Roztoczem związany, jednak z pewnością nietypowy w skali całego kraju, posiłek wpaść też można do rodowitego zamościanina – Witolda Paszta, który w wyniku przypadkowej ulicznej rozmowy z fanem kupił dwie kamienice na Rynku Solnym, tuż za północną ścianą ratusza i zaprasza turystów na nocleg w hotelu „Senator” i nie tylko bananowe posiłki w restauracji „Stary Dwór”.
O „Bananowym songu” nie zapomniano także w zamojskiej „Alei Sław”, gdzie VOX-owa płyta dzieli chodnik z Janem Englertem czy Krzysztofem Zanussim.

Zamojskie za i przeciw

najnowsze
vs.
– kelnerskie nieogarnięcie w sporej części rynkowych restauracji
+ zamojski bagaż historyczny skutkujący niezliczoną liczbą atrakcji turystycznych
+ przystępne ceny wejść do muzeów
+ atrakcyjne tereny spacerowe na bulwarach
+ duże parkingi poza historycznymi murami miejskimi (darmowe, a poza tym znalezienie wolnego miejsca w obrębie Starego Miasta graniczy z cudem)
Shadow

Post o Zamościu pochłonął mnie na długie godziny, dni, a nawet tygodnie. Ilość informacji na temat prawdopodobnie najsłynniejszego miasta Polski południowo-wschodniej (niechaj Lublin czy Rzeszów mi wybaczą) jest wręcz porażająca, podobnie jak liczba zamojskich zabytków, muzeów i atrakcji. W Zamość można więc wsiąknąć bez opamiętania, a przejezdny obiad na rynku z widokiem na słynny ratusz na pewno nie wyczerpuje tutejszych propozycji turystyczno-wypoczynkowych. Cóż, enigmatyczne amerykańskie przejęcie Zamościa byłoby naprawdę uzasadnione – wszak nawet tutejsza Apteka Rektorska jest o 167 lat starsza od deklaracji niepodległości Stanów Zjednoczonych.

Źródła

  • Bzdek-Kołakowska A., O zamojskich statkach i fałszywych przesądach, http://gazetamiasta.pl/o-zamojskich-statkach-i-falszywych-przesadach/
  • Gorlas M., W Szczebrzeszynie gryka rządzi. Zjesz kaszaki, leniuszki, łupcie. Przepisy gospodyń z Roztocza, http://wysokieobcasy.pl/wysokie-obcasy/7,53667,24495428,w-szczebrzeszynie-gryka-rzadzi-zjesz-kaszaki-leniuszki-lupcie.html
  • Kalwat W., Jan Zamoyski (1542-1605) – przyjaciel króla, http://wilanow-palac.pl/jan_zamoyski_1542_1605_przyjaciel_krol.html
  • Kawałko J., Sylwetka ostatniego Ordynata, http://web.archive.org/web/20030509125828/http://roztocze.net/newsroom.php/11575
  • Kedziora A., Pałac Zamoyskich po 1809, http://zamosciopedia.pl/index.php/pa-pd/item/5696-palac-zamoyskich-po-1809
  • Kołodziejczyk M., Zamoyski Marcin, http://polityka.pl/tygodnikpolityka/kraj/1511510,1,zamoyski-marcin.read
  • Kowalczyk J., Bernardo Morando, http://ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/bernardo-morando
  • Kowalski W., Dramat Dzieci Zamojszczyzny. Były zabijane, niemczone i… sprzedawane za 20 zł, http://natemat.pl/125393,dramat-dzieci-zamojszczyzny-byly-zabijane-niemczone-i-sprzedawane-za-20-zl
  • Maciejewska B., Twierdza Zamość. Jak zdobywali miasto Szwedzi, Rosjanie i Chmielnicki, http://wyborcza.pl/alehistoria/1,121681,18420746,zamosc-jak-zdobywali-miasto-szwedzi-rosjanie-i-chmielnicki.html
  • Madej T., Zamojski song – rozmowa z Witoldem Pasztem, http://zamosconline.pl/text.php?id=3464
  • Madej T., Zamojski song – rozmowa z Witoldem Pasztem część II, http://zamosconline.pl/text.php?id=3483&rodz=kul&tt=zamojski-song-rozmowa-z-witoldem-pasztem-czesc-nbsp-ii
  • Niedźwiedź J., Park miejski. Zamość, http://zabytek.pl/pl/obiekty/zamosc-park-miejski
  • Nowicka J., Przepisy Naszego Miasta: Adam Kot proponuje rejbak roztoczański. Zdjęcia, http://lubelskie.naszemiasto.pl/przepisy-naszego-miasta-adam-kot-proponuje-rejbak/ar/c2-3404871
  • Obwieszczenie Nr 1/2020 Lubelskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Lublinie z dnia 22 stycznia 2020 r. w sprawie wykazu zabytków wpisanych do rejestru zabytków nieruchomych województwa lubelskiego i do rejestru zabytków archeologicznych województwa lubelskiego, http://wkz.lublin.pl/images/stories/obwieszczenia_nr%201_z_23_stycznia_2020.pdf
  • Ryniak K., Remont w Akademii Zamojskiej. Prace postępują. Zobacz zdjęcia, http://kurierlubelski.pl/remont-w-akademii-zamojskiej-prace-postepuja-zobacz-zdjecia/ar/c13-14662775
  • Szczygieł R., Jak powstał Zamość, http://wilanow-palac.pl/jak_powstal_zamosc.html
  • http://culture.pl/pl/tworca/icchok-lejbusz-perec
  • http://dzieje.pl/kalendarz-dat/1831
  • http://dziennikwschodni.pl/zamosc/z-akademii-do-palacu-pomoz-w-przeprowadzce,n,1000247895.html
  • http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Zamoyski-Jan;4000199.html
  • http://fodz.pl/ZAMOSC/?d=2&l=pl
  • http://fpo.com.pl/en/uncategorized/kamienice-ormianskie-w-zamosciu/
  • http://katedra.zamojskolubaczowska.pl/pl/historia/koronacja-obrazu-mb-opieki
  • http://katedra.zamojskolubaczowska.pl/pl/multimedia/filmy/65-kaplica-ordynacka
  • http://krakow.pl/aktualnosci/240589,29,komunikat,hejnal_dla_zamoscia_.html?_ga=2.236250689.1142696099.1591791607-704161552.1591791607
  • http://muzeum-zamojskie.pl/418
  • http://nadszaniec.zamosc.pl/pl/page/7/historia-zamoscia.html
  • http://polska.travel/pl/muzea/dawne-wiezienie
  • http://polska.travel/pl/poznaj-atrakcje-i-zabytki/dziedzictwo-unesco/stare-miasto-w-zamosciu
  • http://sanktuariapolskie.com.pl/2018/10/08/zamosc-sanktuarium-matki-bozej-opieki-zw-tez-matki-bozej-odwachowskiej/
  • http://senatorhotel.pl/index.php?area=hotel
  • http://senatorhotel.pl/index.php?area=restauracja
  • http://sklep-krowki.pl/pl/krowki-pamiatkowe/64-krowka-z-zamoscia-500g.html
  • http://turystyka.zamosc.pl/pl/page/356/apteka-rektorska.html
  • http://turystyka.zamosc.pl/pl/page/434/kamienice-ormianskie.html
  • http://turystyka.zamosc.pl/pl/page/470/palac-zamoyskich.html
  • http://turystyka.zamosc.pl/pl/page/474/pomnik-dzieci-zamojszczyzny.html
  • http://tygodnikzamojski.pl/artykul/10330/na-morzu-i-w-porcie.html
  • http://whc.unesco.org/en/list/564/
  • http://wkz.lublin.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=106&Itemid=103
  • http://zabytki.zamosc.pl/page/1/
  • http://zamosc.eu/projekty/40/6/rewitalizacja_historycznego_obiektu_akademii_zamojskiej.html
  • http://zamosc.franciszkanie.pl/kolejne-efekty-prac
  • http://zamosc.franciszkanie.pl/parafia/historia-kosciola
  • http://zamosc.franciszkanie.pl/parafia/rewitalizacja
  • http://zamosc.pl/news/2864/symulator-czolgu-w-arsenale.html
  • http://zci.zamosc.pl/page/148/punkt-widokowy-na-dzwonnicy-katedralnej.html
  • http://zci.zamosc.pl/page/151/centrum-bdquosynagogardquo-fundacji-ochrony-dziedzictwa-zyd.html
  • http://zci.zamosc.pl/page/153/apteka-rektorska.html
  • http://zci.zamosc.pl/page/324/kotwica.html
  • http://zci.zamosc.pl/page/352/hejnal-z-wiezy-ratusza.html
  • http://zci.zamosc.pl/page/361/miasto-idealne.html
  • http://zci.zamosc.pl/page/364/ordynacja-zamojska.html
  • http://zci.zamosc.pl/page/56/ratusz.html
  • http://zci.zamosc.pl/page/57/palac-zamoyskich.html
  • http://zci.zamosc.pl/page/617/krypty-w-podziemiach-katedry.html
  • http://zci.zamosc.pl/page/64/synagoga.html
  • http://zci.zamosc.pl/page/66/barma-lwowska-stara-i-nowa.html#prettyPhoto
  • http://zci.zamosc.pl/page/68/brama-lubelska-stara-i-nowa.html#prettyPhoto
  • http://zci.zamosc.pl/page/72/kamieniczki-ormianskie.html
  • http://zci.zamosc.pl/page/79/quotaleja-slawquot.html

Share your thoughts

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *